Toekomst kerken: gemeente moet initiatief nemen.
Het delen en beheren van een kerkgebouw is net zo belangrijk als het bezit ervan. Tijd voor een kerkvisie in Veldhoven.
Gerard Rooijakkers – Eindhovens Dagblad, 12 januari 2021
Er leek geen vuiltje aan de lucht in Veldhoven. Als je vroeg naar de herbestemming van de kerken was het antwoord: ‘Ze staan er goed onderhouden bij, ze worden gebruikt en in de nabije toekomst verhuurd’. Einde verhaal. Ik vond het vreemd, temeer daar overal elders in Brabant die herbestemming een van de grote transitie-opgaven vormt in het publieke domein.
De provincie is – ook letterlijk – bezig dat in kaart te brengen. Voor het noordoostelijk deel van de provincie heeft de Technische Universiteit Eindhoven zelfs opdracht gekregen voor een onderzoek naar de toekomst van kerkenlandschappen. De vakkennis is dus als het ware om de hoek beschikbaar.
Aan Veldhoven lijkt dit alles voorbij te gaan. Totdat vlak voor Kerstmis de koster van de Oerlese kerk na veertig jaar trouwe dienst op staande voet door het kerkbestuur werd ontslagen. Hij wilde de parochianen beschermen tegen corona-besmetting tijdens een nachtmis. En ineens ontrolt zich een cascade aan incidenten en diep opgekropte frustraties.
Er is kostbare tijd verloren maar het is niet te laat voor een plan
Heel herkenbaar en helaas niet uniek, het lijkt wel of we ons telkens weer laten verrassen en niet in staat zijn om te anticiperen. Ik vind dat we dat moeten doen met het opstellen van een kerkenvisie specifiek voor Veldhoven, waar vier kerken een nieuw lot wacht. Je wilt niet dat in al die kerken hetzelfde gebeurt, of dat ze aan het publieke domein worden onttrokken door er particuliere appartementen in te laten bouwen. De weg van de minste financiële weerstand. Dat kan echt wel beter.
Onze voorouders zouden zich in hun graven omdraaien als ze zouden weten hoe hun communale goederen dreigen te worden verkwanseld. Sterker nog: ze zouden het zich in hun wereldbeeld niet kunnen voorstellen. Kerk en kerkhof waren geen privébezit, maar domeinen van de gemeenschap. En die waren in meer dan een opzicht heilig en onvervreemdbaar – ook in symbolische zin zullen ze altijd aan de gemeenschap verbonden blijven. Het zijn niet-inwisselbare bakens van eigenheid, met torens als skylines van lokale identiteit.
Ongeschreven codes
Dit zijn ook de argumenten van de levenden. Kerken worden niet gesloopt, maar met die onvervreemdbare lokale band wordt wel lichtvaardig omgesprongen. Tot voor een of twee generaties geleden was die band zo vanzelfsprekend dat het niet nodig was er iets voor te regelen. Het behoorde immers tot de ongeschreven codes in de wereld van de commons – de mensen die goederen gemeenschappelijk delen en beheren.
Maar in de systeemwereld die ook in Brabant steeds meer als enige wet geldt, is niet het communale maar het private bezit heilig. De eigenaar bepaalt, ook al is het de gemeenschap die betaalt – bijvoorbeeld met restauraties en onderhoudsregelingen.
In Oerle is niet alleen de koster, maar met hem ook de wereld van de commons geschonden. En dat is geen achterhaald relict van onze voorouders. Dat is een springlevende wereld, die voortdurend onmondig wordt gemaakt en in de marge wordt gedrukt door procedures van de systeemwereld in kerk en overheid. Die geen poot heeft om op te staan in het bestuurlijk geweld dat alleen het recht van de bezitter als relevant erkent.
Die heel beperkte visie op de waarden en belangen rond kerken komt al tot uitdrukking in het taalgebruik. Als het gaat om partijen rond de herbestemming van kerken wordt gesproken over gelovigen of burgers. We moeten leren spreken over commons, mensen die goederen met elkaar delen en beheren, die een dragende gemeenschap vormen die waarde en betekenis geeft aan die communale publieke domeinen en ze relevant maakt voor toekomstige generaties.
Stad van dorpen
Veldhoven viert dit jaar zijn honderdjarig bestaan als gemeente met oude dorpskernen. De burgemeester noemde Veldhoven in zijn nieuwjaarstoespraak dit jaar heel treffend ‘een stad van dorpen’. Wat een prachtige propositie onder de rook van Eindhoven. Wat een goed begrepen zelfbeeld. En wat horen daar die kerken in Oerle, Veldhoven-dorp, Zeelst en Meerveldhoven bij.
Ga die kerken niet vervreemden. We hebben onze mond vol over burgerparticipatie. Maar wat betekent deelnemen als je niet mag deelhebben? Als je meteen aan de kant wordt gezet als je je mond opendoet? Alsof je geen greintje krediet hebt opgebouwd in al die jaren communale inzet?
De communale kerken zijn te belangrijk om over te laten aan de grillen van een parochiebestuur. Ook het bisdom ‘s-Hertogenbosch ziet dat in. Het werkt inmiddels goed samen met de provincie in het kader van zo’n kerkenlandschap. De kunst is om met elkaar in gesprek te blijven op basis van een open dialoog en conflictsituaties te voorkomen. In Veldhoven is kostbare tijd verloren gegaan, maar het is nog niet te laat voor een goed masterplan waarin de belangen van alle partijen een plek krijgen. De gemeente kan, moet zelfs het initiatief nemen tot het opstellen van zo’n integrale kerkenvisie. De provincie kan dat mede faciliteren. De Rijksdienst zal het toejuichen en inhoudelijk versterken.
Cultuurhistoricus Gerard Rooijakkers is adviseur van de Raad voor Cultuur en
bij de herbestemming van de Eindhovense Paterskerk (nu DomusDela).